درباره ی تنگه هرمز

درباره ی تنگه هرمز

دفتر تولید سازمان خودرهاگران

———————————
این روزها بالا گرفتن مناقشات دولت ایران با جهان غرب به دلیل اعمال تحریم ها بر ایران و تهدید ایران مبنی بر بستن تنگه هرمز ، پرسش هایی را به دنبال خود در اذهان به وجود آورده است.

ما در این قسمت از برنامه کوشش می کنیم به پاره ای از این پرسش ها پاسخی کوتاه داده و تا حدی اصطلاحات مورد استفاده دو طرف مناقشه را روشن کنیم.
داشتن آگاهی های مختصری مربوط به شرایط جغرافیائی تنگه هرمز ما را در درک علت برخورها و در گیری ها ، در این بخش از جهان یاری خواهد کرد.

تنگه هرمز باریکه دریایی خمیده شکلی است که فلات ایران را از شبه جزیره عربستان جدا می‌کند و آب‌های خلیج‌فارس را به دریای mokran (مکران) که نام دیگر آن عمان است در اقیانوس هند پیوند می‌دهد.

اندازه این آبراه چه قدر است ؟

طولانی‌ترین فاصله تنگه هرمز ۱۵۸ کیلومتر (از کرانه‌های بندرعباس در شمال تا شمالی‌ترین نقطه کرانه‌های مسندم Musandam در جنوب)، کوتاه‌ترین فاصله آن (میان جزیره ایرانی لارَک larak در شمال و جزیره قوئین بزرگ مربوط به کشور عمان در جنوب) ۵۴ کیلومتر برآورد شده است.
عمق تنگه هرمز در نقاط مختلف آن یک سان نیست و شیب تندی بستر آن را فرم میدهد.
عمق متوسط خلیج فارس ۳۰ الی ۳۵ متر میباشد که عمیق ترین نقطه آن در تنگه هرمز واقع شده و بالغ بر ۹۰ متر است که هرچه به سمت دریای عمان پیش برویم عمق تنگه افزایش پیدا میکند و هر چه به ساحل ایران نزدیک تر میشویم از عمق آن کاسته میشود .

چه کشورهائی بر این آبراه حق حاکمیت دارند ؟

کشورهای ایران و عمان oman دو کشوری هستند که حق حاکمیت بر این آبراه را دارند.

اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز در چیست ؟

تنگه هرمز دومین تنگه بین‌المللی پرتردد دنیاست. هر روز حدود ۱۷ میلیون بشکه نفت خام که معادل ۴۰ درصد کل نفت حمل شده توسط نفت‌کش‌ها و نزدیک به ۲۵ درصد کل عرضه جهانی نفت است از این آبراه عبور می‌کند. حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته‌شده نفت و گاز دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش کلیدی در تأمین بی‌وقفه انرژی دنیا دارد.

این تنگه در طول تاریخ شاهد منازعات بین‌المللی بسیار میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس و محمدرضا شاه پهلوی و حکومت جمهوری اسلامی ایران با بیگانگان همچون اسپانیائی‌ها، پرتغالی‌ها و اخیراً آمریکایی‌ها بوده است.

در سالهای نخستین قرن شانزدهم میلادی نیروهای پرتغالی سراسر تنگه را در اختیار گرفتند، جزیرة هرمز را تسخیر و حاکم خودمختار هرمز را دست نشاندة خود کردند. این دگرگونی بر اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی تنگه و جزیرة هرمز افزود و حاکمان آن در پناه پرتغالیها توانستند در بخش پهناوری از کرانه ها و جزیره های خلیج فارس نفوذ یابند. در آغاز قرن دهم ، شاه عباس صفوی در 1030 شمسی با همکاری نیروی دریایی بریتانیا، پرتغالیها را در خلیج فارس شکست داد و آنان را در 1031 از جزیرة هرمز بیرون راند.

چه قرار داد هائی بر تنگه هرمز اعمال میشود ؟
اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز سبب شد که عمان و ایران در 1353 ش / 1974 قرارداد مرزی دریایی ببندند تا برای حفظ امنیت تنگه مشترکاً تلاش کنند اما عمان در 1358 ش / 1979 برای حفظ امنیت راههای کشتیرانی تنگة هرمز درخواست همکاریهای بین المللی کرد و نیروهای غربی ،بویژه یگانهای دریایی ایالات متحدة امریکا، را تشویق کرد تا در این تنگه حضور یابند.

چه بخشی از این آبراه متعلق به ایران است ؟
ایران و عمان گسترة آبهای سرزمینی خود را در تنگة هرمز دوازده مایل دریایی اعلام کرده اند. در 29 تیر 1353/ 20 ژوئیة 1974 قرارداد مرز دریایی را امضا کردند و از 7 خرداد 1354/ 28 مه 1975 آن را به اجرا گذاشتند.

مقررات عبور و مرور بر چه اساسی است ؟
تنگه هرمز به دو منطقه آبراه بین المللی تقسیم شده است. یک آبراه ورودی و یک آبراه خروجی. یعنی هیچ کشتی ای طبق قوانین بین المللی حق ورود از آبراه خروجی را ندارد و برعکس.
و یک آبراه آزاد در میانه این دو به منظور پیش گیری از برخورد کشتیها با هم و فضائی برای مانور کشتیها در صورت لزوم . عرض این دو آب راهه و خط آزاد میانه هر یک دو مایل است. این تشسیم بندی مورد توافق ایران و عمان قرار داشته است.
این تقسیم بندی، در قرداد دریایی 1974 ایران و عمان بر سر تنگه هرمز مورد توافق هر دو کشور بوده است. هر یک از این دو آب راهه و خط آزاد میانه دو مایل است که روی هم رفته مسیر رفت و آمد را به ۶ مایل میرساند .

دلیل این تقسیم بندی ترافیک بالای موجود در تنگه است که بطور تقریبی هر پنج دقیقه یک کشتی از آن عبور میکند، و در صورت عدم رعایت تقسیم بندی موجود،حوادث و تصادفات دریایی ناگواری روی خواهد داد و تنگه را از نظر زیست محیطی با خطر آلودگی مواجه خواهد ساخت.

آبراه بین المللی چیست و قوانین حاکم بر آن کدام است ؟

بر اساس قانون آزادی دریاها که در قرن ۱۷ نوشته شده وتا قرن بیستم اجرا میشده است، هر کشوری تا سه مایل از ساحل خود به داخل هر آبی را در مالکیت خود داشت و بقیه در زمره آب های آزاد فرض شده و بر روی عموم برای حمل و نقل باز می بود؛ ولی در قرن بیستم پاره ای ملت ها حقوق بیشتری از آبهای نزدیک به خاک کشور خود را در خواست کردند از جمله آمریکا که در سال ۱۹۴۵ این مالکیت را تا ۲۰۰ مایل افزایش داد و پاره ای کشورها ی دیگر این رقم را معیار قرار دادند از جمله آرژانتین ، شیلی ، پرو و اکوادور . سایر کشورها این مالکیت را ۱۲ مایل انتخاب کردند. این افزایش مالکیت بر آبهای مجاور ضمن اینکه فرصت استفاده از معادن زیرآبی، ماهیگیری و امور دیگر را به کشور مربوطه میدهد مسوولیت نگهداری از امنیت آن بخش که تحت مالکیت کشور است و پیش گیری از آلوده شدن آن را نیز بر عهده میگیرد.

تا سال ۲۰۰۸ تنها دو کشور عمان و جزیره پالاودر اقیانوس آرام هنوز بر طبق قانون گذشته تنها بر همان حق ۳ مایل خود باقی مانده بودند.

امروز بیشتر کشورهای جهان این معاهده را امضا کرده اند و به آن متعهد هستند. در بین کشورهائی که معاهده را امضا کرده ولی به آن متعهد نیستند یکی هم آمریکا و دیگری ایران است.

طرح کانال جایگزین تنگه

کانال جایگزین تنگه هرمز طرحی است از سوی امیر نشین دبی مورد مطالعه قرار گرفته است. بر اساس این طرح قرار بود،با ساخت کانالی از داخل این کشور، سواحل امارات در دریای عرب (در جنوب شرقی امارات) به سواحل این کشور در خلیج فارس(در شمال امارات) متصل شود.طول این کانال ۱۸۰ کیلومتر و هزینه احداث آن ۲۰۰ میلیارد دلار برآورد شده بود.

برخی از کشورهای دیگر خلیج فارس ، از جمله عراق و کویت و عربستان سعودی ، در پنجاه سال اخیر برای کاهش وابستگی خود به صادرات نفتی از راه تنگة هرمز، تلاش کرده اند تا با لوله های نفتی بخشهایی از نفت خود را از راههایی غیر از راه تنگه صادر کنند. این تلاش تا حدودی موفقیت آمیز بود ولی نتوانست از اهمیت سوق الجیشی تنگة هرمز و اهمیت نظارت ایران بر این تنگه بکاهد، بویژه آنکه بسته شدن لوله های نفتی عراق ــ که از ترکیه و سوریه و عربستان سعودی عبور می کرد ــ در دهة 1360ش / 1990، ثابت کرد که تنگة هرمز همچنان امنترین راه صدور نفت و گاز خلیج فارس به بازارهای جهانی است.

حکومت ایران در موارد متعددی تهدید به بستن تنگه هرمز کرده‌است. بر اساس یک سناریو این کار از طریق مین‌گذاری سطح دریا و سپس استفاده از موشک‌های ضدکشتی کروز و زیردریایی‌های کوچک برای اختلال در عملیات مین‌روبی انجام می‌شود. به گفته جامعه اطلاعاتی آمریکا، ایران توانایی بستن تنگه هرمز را برای مدت کوتاهی دارد. با این حال برخی چنین عملی را غیرمنطقی می‌دانند چرا که تقریبا تمام نفت ایران از طریق این تنگه صادر می‌شود و دولت آمریکا نیز انتظار عملی شدن چنین تهدیدی را ندارد چراکه بیشترین آسیب را به خود ایران وارد خواهد کرد.

آیا ایران موفق خواهد شد تهدیدات خود را عملی کند و جامعه جهانی و به خصوص غرب را وادار سازد تا به تحریم ها ی خود علیه ایران پایان دهند . مردم جهان و به خصوص ایران نگران و چشم به راه تصمیم گیری های سیاست گزاران هستند.